Türkiye’deki Suriyelilerin vatandaş olma ve oy kullanma koşulları neler?

Berza Şimşek, BBC Türkçe

Devletlerinde 2011 senesinde başlamış olan iç cenk sebebiyle Türkiye’ye sığınan Suriyelilerin geleceği belirsizliğini koruyor.

Türkiye’deki Suriyelilerin bir çok “geçici koruma” denen bir statüyle ülkede bulunuyor. Bu statü, onlara ya da çocuklarına yurttaş olma hakkı tanımıyor. 

İçişleri Bakanı Süleyman Asil 18 Ağustos’ta NTV’ye yapmış olduğu açıklamada, “Suriyeli sığınmacılar normal olarak ülkelerine dönecekler” dese de, geçtiğimiz yıllarda çeşitli yollarla Türk vatandaşlığı alan Suriyeliler de oldu.

Dolayısıyla bu kişilerden reşit olanlar cumhurbaşkanlığı seçiminde ve genel seçimde oy kullanabilecekler.

1982 Anayasası ile Türkiye’de 21 yaşını dolduran vatandaşlara seçme hakkı tanıdı. Seçme yaşı 1987 senesinde 20’ye, 1995 yılındaki anayasa değişikliğiyle de 18’e indirildi.

Seçimlerde oy kullanabilecek Suriyelilerin sayısı hakkında ise siyasetçilerin değişik iddiaları var.

Bu iddiaların ne kadarının gerçeği yansıttığını, Türkiye’de vatandaşlık alma koşullarını ve halkın Suriyelilerin oy kullanımı mevzusundaki görüşlerini araştırdık.

Son aylarda göçmen ve sığınmacı odaklı söylemleriyle hem ilgi hem de tepki toplayan Zafer Partisi Genel Başkanı Umut Özdağ, şimdiye kadar vatandaşlık alan Suriyeli sığınmacıların sayısının ortalama 1,5 milyon bulunduğunu öne sürdü.

Bu çıkışın peşinden İçişleri Bakanı Süleyman Asil NTV yayınında resmi sayıları deklare etti.

Asil, 211 bin Suriyeliye vatandaşlık verildiğini, bu kişilerden reşit olan 120 bininin seçimlerde oy kullanacağını söylemiş oldu. 

Umut Özdağ peşinden bir izahat daha yapmış oldu, “Vatandaşlık verilenlerin listesini Resmi Gazete’de yayımlayın, 200 bin çıkarsa özür dilemeye hazırım” dedi.

Özdağ, hükümetin “seçimlere kadar 3 milyon Suriyeliye vatandaşlık vermeyi hedeflediğini” de iddia etti. 

CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu da münakaşaya ellerinde Yüksek Seçim Kurulu’nda (YSK) bile olmayan verilerin bulunduğunu söyleyerek katıldı sadece verileri paylaşmadı.

Kılıçdaroğlu iki hafta ilkin Sözcü gazetesine verdiği röportajda, seçmenler hakkında detaylı bilgilere haiz olduklarını söylemiş oldu, “Kaç yabancının oy kullanacağını biliyoruz, 400-500 bin şahıs benzer biçimde yüksek bir sayı yok” dedi:

“Her bir seçmeni, ilk kez sandığa gidip oy kullanacak seçmenleri de biliyoruz, evlerini, adreslerini de biliyoruz, doğum yerlerine de bakıyoruz. Suriye doğumlu, Afganistan doğumlu, hepsine bakıyoruz, dolayısıyla kimlere vatandaşlık verildiğini de oradan çıkarabiliyoruz.”

“Bizim elimizdeki seçmen detayları Yüksek Seçim Kurulu’nun elinde de yok” diyen Kılıçdaroğlu’na, gene Sözcü gazetesine konuşan YSK Başkanı Muharrem Akkaya’nın yanıtı, “Ne amaçlı söylediğini, kastı nedir onu doğrusu anlayamadım. Fakat o sözlerle ilgili tahminim var sadece yorum yapmak istemiyorum” oldu.

Cumhurbaşkanı ve AKP Genel Başkanı Recep Tayyip Erdoğan da Kılıçdaroğlu’na tepki gösterdi.

YSK’ya mevzuyu yargıya taşıması için davet icra eden Erdoğan, “Bana nazaran, YSK Başkanı ve ekibi bunu yargıya taşımalı. Yargıya taşımak suretiyle artık bu adama karşılık ödetmeli” dedi.

Birleşmiş Milletler (BM) Sığınmacılar Yüksek Komiserliği’nin verilerine nazaran, Suriyelilerin yüzde 95’i geçici koruma statüsüyle Türkiye’de bulunuyor.

Geçici koruma, sığınmacıların Türkiye’de yasal olarak kalmalarını ve sıhhat, eğitim, toplumsal yardım benzer biçimde temel haklardan yararlanmalarını sağlıyor.

2014’te yürürlüğe konan Geçici Koruma Yönetmeliği’ne nazaran bu statü, ülkeye gelen Suriyelilere ya da onların çocuklarına Türkiye vatandaşlığına müracaat hakkı tanımıyor.

Zira Türkiye’de vatandaşlık soy üstünden aşama kaydediyor, şu demek oluyor ki anne ya da babası Türkiye vatandaşı olan bir şahıs doğuştan vatandaşlık hakkına haiz oluyor.

Türkiye’de doğan olmak ise ülkenin vatandaşı olmak için kafi değil. 

Geçici koruma statüsü de bir tek Suriyelilere veriliyor. Bu statü, Türkiye’deki öteki ülkelere mensup sığınmacılar ve göçmenler için geçerli değil.

Geçici koruma statüsünde değişim ya da iptal, 2019’dan bu yana Bakanlar Kurulu sonucu yerine Cumhurbaşkanı kararıyla gerçekleşiyor.

Bunun haricinde, geçerli bir pasaportla sınırlardan giriş yaptıktan sonrasında ikamet izni alıp kalan Suriyeliler de var.

Geçici koruma statüsü verilen ya da ikamet izni alanlara ek olarak, Suriyelilerin bir kısmı kayıt dışı olarak ülkede bulunuyor.

Türkiye’de Suriyeliler de dahil olmak suretiyle ikamet izniyle yaşayan yabancılara belli koşulları sağlamaları halinde 5 senenin sonunda vatandaşlık veriliyor, böylece bu kişiler içinde reşit olanların oy kullanma hakkı doğuyor.

Bunun haricinde, Cumhurbaşkanı kararıyla istisnai hallerde de vatandaşlık verilebiliyor.

Bu istisnai hallerin içinde Türkiye’ye katkı sağlayabileceğine inanılan kişiler sayılıyor. 

“Bilimsel, teknolojik, ekonomik, toplumsal, sportif, kültürel ve sanat içerikli alanlarda muhteşem hizmeti geçen ya da geçeceği kabul edilen” bu kişilere, 5 senenin bitmesini beklemeden de vatandaşlık verilebiliyor.

Bir öteki istisnai durumu ise “vatandaşlığa alınması zaruri görülen kişiler” oluşturuyor.

Türk Vatandaşlığı Kanunu’nda istisnai vatandaşlığın kriterleri belirtilmiyor.

İstanbul Barosu Sığınmacı ve Göçmen Hakları Merkezi Genel Sekreteri Avukat Mahmut Can İsal, BBC Türkçe’ye yapmış olduğu açıklamada, istisnai vatandaşlığın kriterlerinin net olmamasının toplumda kafa karışıklığı yarattığını söylüyor:

“Benim şahsen bildiğim örnekler içinde, aynı eğitim durumlarına, aynı Türkçe yeterliliğine, aynı adli sicil koşullarına haiz iki kuzenden biri vatandaşlık alırken, diğeri alamayabiliyor. Belirginlik olmadığı için bu, toplumda en fazlaca hastalık yaratan ve tepki çeken durum oluyor.”

İstisnai yoldan vatandaşlığa erişimin “takdire bağlı” olduğuna dikkat çeken Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğretim üyesi ve Göç Araştırmaları Derneği üyesi Dr. Neva Övünç Öztürk de, “Her yatırım icra eden da, her başarı göstermiş atlet de vatandaşlığa alınmayabilir” diyor.

Zorunluluk hallerinin kanunda açıkça belirtilmesi icap ettiğini söyleyen Öztürk, şu şekilde konuşuyor:

“Kanun hangi durumların zorunluluk arz edeceğini belirtmemiş. Dolayısıyla takdir hakkıyla tanımlanan bir içeriğe haiz. Fakat vatandaşlığa alma işlemi yönetimsel bir işlem. Takdir hakkının da hukuka uygun olarak kullanılması gerekir. O zorunluluğun ne bulunduğunun somut olarak gösterilmesi gerekiyor.”

İstisnai vatandaşlık alan kişilere ilişkin şeffaflığın ortadan kalktığı da Öztürk’ün dile getirmiş olduğu bir öteki durum.

Öztürk, “Eskiden istisnai yoldan vatandaşlık alanlar Resmi Gazete’de yayınlanıyordu. Bu değişti, şu an yayınlanmıyor” diyor.

Suriyeliler ek olarak bir Türk vatandaşı ile evlendikten 3 yıl sonrasında da vatandaşlığa başvurabiliyor.

Türkiye’de vatandaşlık almanın öteki yolları da yatırım yapma, minimum 50 kişiye istihdam sağlama yada gayrimenkul edinme.

Bunların kriterleri, Türk Vatandaşlığı Kanunu’nun uygulanmasına ilişkin yönetmelikte belirtiliyor.

Türkiye’de şu an minimum 400 bin dolar tutarındaki taşınmaz satın alanlar vatandaşlığa başvurabiliyor.

BBC Türkçe’ye konuşan iki uzman, gayrimenkul edinme kanalıyla vatandaşlık elde etmenin Suriyeliler için mümkün olmadığını söylüyor.

Bunun sebebi 1939’da Hatay’ın Türkiye’ye katılmasının peşinden Suriye’nin ülkede yaşayan Türk vatandaşlarına karşı benzer bir karar alması sonucu, mütekabiliyet esası gereği Türkiye’nin Suriye vatandaşlarının taşınmazlarına el koyması ve gayrimenkul edinmelerini yasaklaması.

Avukat Mahmut Can İsal, “Bundan dolayı şu an Türkiye’de bulunan hiçbir Suriyeli gayrimenkul edinemiyor şahısları üstüne. Sadece ve sadece bir şirket kurup, şirket üstünden gayrimenkul edinebiliyorlar. Bu da vatandaşlık sürecine tesir etmiyor, şu sebeple gayrimenkulü firmalar edinmiş oluyor” diyor.

Türkiye, toprakları üstünde doğanlara direkt vatandaşlık vermediği için, savaştan kaçıp Türkiye’ye gelen ve geçici koruma statüsü ile kalmaya devam eden Suriyelilerin burada doğan evlatları yurttaş olamıyor.

İkamet izni ile ülkede bulunan Suriyeli ve öteki milletlerden yabancıların çocuklarına ise lüzumlu kriterler yerine getirildikten sonrasında bu hak tanınıyor.

Kanuna nazaran yurt haricinde doğan sadece Türk anne yada babadan olan çocuklar da vatandaşlığa başvurabiliyor.

Avukat İsal, bilhassa sınır bölgelerinde Türkiye ve Suriye arasındaki akrabalık ilişkilerinin yaygın olmasından dolayı savaşın peşinden bu şekilde fazlaca sayıda çocuğun vatandaşlık aldığını konu alıyor:

“Türkiye’ye geçici koruma ile gelip de soy bağını ispatlayan fazlaca sayıda Suriyeli oldu. Onlar Türkiyeli bir anne ya da babadan doğan kişilerdi. Aslına bakarsanız doğuştan vatandaşlık hakkına sahiplerdi.”

Türkiye’de doğan olma, tek başına vatandaşlık kazanmak için kafi değil. Fakat bunun istisnaları bulunuyor.

Türk Vatandaşlığı Kanunu’na nazaran, Türkiye’de doğan, sadece anne ve babası üstünden herhangi bir ülkenin vatandaşlığını kazanamayan çocuklar Türk vatandaşlığına geçiriliyor.

İsal, “Çoğu zaman terk edilmiş bebeklerde bu durum karşımıza çıkıyor. Bu evlatların vatandaşlığa alınıp, kamu koruması altına alınması gerekiyor” diyor.

Fakat kanuna karşın bu sürecin çoğunlukla işletilmediğini söylüyor:

“Suriyeli oldukları tahmin ediliyorsa, koruma altına alınsalar bile, onlara geçici koruma kimliği çıkartılıyor ve bir vatansızlık sarmalının içine düşmüş oluyor bu çocuklar.”

Suriye’de vatandaşlığın babadan geçiyor olmasından dolayı, Türkiye’de doğan ve Suriyeli anneden olan, sadece babası belli olmayan evlatların da Türk vatandaşlığına geçirilme ihtimali doğabiliyor. 

Zira Suriye yasaları, çocuğun babası bilinmiyorsa, bir tek Suriye’de doğması koşuluyla vatandaşlığın anneden geçmesine izin veriyor.

Öztürk bu durumu şu şekilde açıklıyor:

“Babası belli olmayan bir çocuk açısından, yoksa çocuk vatansız duracak, bu şekilde bir durumda Türk vatandaşlığını kazanması mümkün olabilir. Suriye’den Türkiye’ye gelen vatansız çiftlerin evlatları açısından da bu durum söz mevzusu olabilir.”

Türkiye’de vatandaşlık alan ve oy kullanacak olan Suriyelilerin sayısını İçişleri Bakanlığı deklare etti sadece bu rakamların gerçeği yansıtmadığını düşünenler var.

BBC Türkçe’ye konuşan Avukat Mahmut Can İsal, “Soy bağıyla vatandaşlık hakkı olan Suriyelilerle, istisnai olarak ya da ikamet izniyle vatandaşlık alan Suriyeliler arasındaki sayının kafa karışıklığı yarattığını” düşünüyor.

Resmi rakamların tahmininden fazla çıktığını söyleyen İsal, “Zira istisnai vatandaşlık fazlaca fazlaca azca başvurulan bir yöntem. Kriterleri de belli değil. Bu sayının üstüne çok da fazla fazla çıkmayacağını düşünüyorum” diyor.

İsal, Özdağ’ın dile getirmiş olduğu “1,5 milyon Suriyeli vatandaşlık aldı” iddiasının ise “fazlaca uzun senelerdir sahada çalışan biri olarak, imkansıza yakın bulunduğunu” söylüyor.

BM Sığınmacılar Yüksek Komiserliği’nin (UNHCR) desteğiyle hazırlanan son Suriyeliler Barometresi verilerine nazaran, halk içinde Suriyelilere vatandaşlık ve siyasal haklar verilmesi mevzusunda ciddi itirazlar yükseliyor.

2020 tarihindeki rapora nazaran, toplumun Suriyeli sığınmacılar mevzusundaki en mühim endişelerinden biri vatandaşlık almaları. 

“Suriyelilere vatandaşlık verilmesi ile ilgili iyi mi bir düzenleme yapılmalıdır?” sorusuna, “Hiçbiri vatandaşlığa alınmamalı” yanıtını verenlerin oranı yüzde 71,8.

“Hepsi vatandaşlığa alınmalı” diyenlerin oranı ise yüzde 3,6 olarak tespit edilmiş.

Toplumun yüzde 83,8’i de Suriyelilere “hiçbir siyasal hak verilmemeli” görüşünü destekliyor.

“Tüm seçimlerde hem oy kullanabilmeli hem de aday olabilmeliler” diyenlerin oranı yüzde 4,2’de kalıyor. Bu yanıtta seneler içinde artış gözlemleniyor.

2017’de bu yanıtı verenlerin oranı yüzde 1,6 iken, 2019’da bu oran yüzde 3’e yükselmiş.

Sınır illerinde Suriyelilere vatandaşlık ve siyasal hak tanınmamasını isteyenlerin oranı Türkiye averajına nazaran daha da yüksek.

 Sınır illerinde “Siyasal haklar verilmesin” diyenlerin oranı yüzde 90’a, “vatandaşlık verilmesin” oranı yüzde 82,4’e çıkıyor.

BM’ye nazaran, Türkiye dünyada en fazla sayıda mülteciye ev sahipliği icra eden ülke. 

İçişleri Bakanı Asil, geçen hafta Türkiye’deki Suriyeli sığınmacı sayısını 3 milyon 650 bin olarak deklare etti. 

Türkiye’de göç üstüne çalışan uzmanlar, senelerdir Türkiye’de yaşayan Suriyelilerin çoğunun geri dönmesinin mümkün olmayabileceğine dikkat çekiyor.

Meydana getirilen araştırmalar da, Suriyelilerin çoğunun Türkiye’de kalmayı ve yurttaş olmayı istediğini gösteriyor.

Suriyeliler Barometresi’ne nazaran, Türkiye’deki Suriyelilerin 2017’de yüzde 61,8’i, 2019’da yüzde 57,7’si, 2020’de ise yüzde 64,4’ü hem Suriye hem Türkiye olmak suretiyle çifte yurttaş olmak istediğini belirtmiş. 

“Bir tek Türk vatandaşı olmak” seçeneğini tercih edenlerin oranı ise 2017’de yüzde 8,4, 2019’da yüzde 22,6, 2020’de yüzde 7,9 olarak kayda geçmiş.

Fakat BBC Türkçe’ye konuşan uzmanlar, Suriyelilerin geleceklerine dair tartışmaların sıhhatli bir zeminde gerçekleşmemesinin hem mültecilere hem de topluma zarar verdiğini söylüyor. 

Söylemlerin entegrasyonu zedelediğine dikkat çeken Öztürk, “Bunun bilgili bir halde politize ediliyor olması, sığınmacı ve göçmen karşıtlığı, onların toplumla uyum sağlamasını negatif anlamda etkileyen bir durum. Toplumsal çatışmaya yol açabilecek bir risk taşıyor” diyor.

İsal ise bu söylemlerin mültecilerin yaşamını zorlaştırdığını kaydediyor:

“Sığınmacılar kırılgan bir grup. Gelecek kaygılarını bir Türkiye vatandaşından fazlaca daha derin hissederek yaşıyor sığınmacılar. Durağan(durgun) bir statüleri yok. Bir sabah bir kararnameyle statüleri ortadan kaldırılabilir ve hiçbir korumadan faydalanamayabilirler.

“Her münakaşa belirgin bir kaygı yaratıyor mültecilerde. ‘Yollayacağız, göndermeyeceğiz’… Burada kişilerin insan haklarına saygı duymadan, insan olarak varoluşlarına saygı duymadan bir eşya benzer biçimde söz ederek, ‘Otobüse dolduracağız’ vs… Bu fazlaca büyük bir kaygı yaratıyor normal olarak. 

“Güç bela geçinen insanoğlu bunlar. 5-6 kişilik bir aile averaj 3-4 bin TL’ye anca çıkabiliyor taşrada. Tarımda ucuz iş gücü olarak kullanılıyorlar, sanayide çocuk işçiler var, yetişkinler asgari ücretin altında ücret alabiliyor, Anadolu’da köylerde çobanlık yapıyorlar. Bir halde hayata tutunmaya çalışan insanlardan ‘oy mu kullanacaklar’ diye söz ediliyor.

“Buradaki tartışmaların hepsi bu insanlara kaygı olarak dönüyor. Bu endişenin sonunda da yaşam koşulları daha da güçleşmiş oluyor.”