Mihail Gorbaçov: Çözülüş döneminde dümeni elinde tutan Sovyet lideri

91 yaşlarında yaşamını yitiren son SSCB lideri Mihail Gorbaçov, 20. yüzyılın en etkili siyasetçilerinden birisiydi.

Ortalama 70 yıl varlığını sürdüren Sovyet Toplumcu Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) çözülüşü esnasında, direksiyonda Gorbaçov vardı.

1985’te partinin ve ülkenin başına geçtiğinde duyuru etmiş olduğu düzeltim programlarıyla, durgun seyreden ekonomiyi diriltme ve siyasal açmazları çözme iddiasındaydı.

Sadece attığı adımlar, SSCB’nin ve toplumcu iktidarın sonunu getiren vakaları hızlandıran bir tesir yapmış oldu. Üstelik yalnızca Rus coğrafyasında değil, SSCB bünyesindeki tüm ülkelerde…

Gorbaçov, 2 Mart 1931’de Rusya’nın güneyindeki Stavropol bölgesinde hayata merhaba dedi.

Anne babaları kolektif çiftlikte çalışıyordu. Kendisi de genç yaşlarında biçerdöver kullanmayı öğrendi ve bir taraftan eğitimine devam etti.

1955’te Moskova Devlet Üniversitesi’nden mezun olduğunda, Komünist Parti’nin etken bir üyesiydi.

Stavropol’a eşi Raisa ile döndükten sonrasında partinin mahalli örgütünde hızla yükselmeye başladı.

Gorbaçov, o dönem Sovyet bürokrasisinin tepesindeki yaşlı kişilerle ilgili eleştirel düşünen genç kuşağın üyesiydi.

1961’de komünist gençlik örgütünün bölge sekreteri ve Parti kongresinin üyesi oldu. Ziraat alanındaki yetkileri ona, partideki tesir alanını genişletme fırsatı veriyordu.

1978’de Merkez Komite’nin Ziraat Sekreterliği üyesi olarak Moskova’ya gitti ve iki yıl sonrasında Politbüro üyesi olarak atandı.

Genel Yazman Yuri Andropov’un görevi süresince Gorbaçov ülke dışına geziler yapmış oldu. 1984’te Londra’ya gittiğinde görüştüğü İngiltere Başbakanı Margaret Thatcher, ondan etkilenmişti.

BBC’ye verdiği mülakatta Thatcher, SSCB ile ilişkilerin geleceği mevzusunda iyimser bulunduğunu aktarıyordu ve “Bay Gorbaçov’u sevdim. Onunla iş yapabiliriz” demişti.

Aslen 1984’te Andropov öldüğünde, yerine Gorbaçov’un geçmesi bekleniyordu.

Sadece Konstantin Çernenko Andropov’un yerini aldı ve bir yol sonrasında o da öldü. Artık Politbüro’nun en genç üyesi olan Gorbaçov’un sırası gelmişti.

Gorbaçov, 1917’de Ekim Devrimi’nden sonrasında doğan ilk genel yazman olarak göreve geldi ve durgunluk periyodunun peşinden taze bir başlangıç olarak görüldü.

Gorbaçov’un giyim seçimi, tavrı ve davranışları, önceki SSCB liderlerinden farklıydı. Karısı Raisa ise genel yazman eşlerinden oldukça Amerikan ‘first-lady’leri çağrıştırıyordu.

Ülkenin dümenine geçen Gorbaçov’un ilk görevi, adeta ölmekte olan Sovyet ekonomisini diriltmekti. Komünist Parti içinde de köklü reformlara gereksinim duyulduğunu kavrıyordu.

Gorbaçov’un reformlarıyla, dünya iki Rusça kelimeyi münakaşaya başladı: Perestroyka (tekrardan yapılanma) ve glasnost (açıklık).

Ona nazaran ülkenin, perestroyka’ya ihtiyacı vardı ve bunu halletmeye yarayacak aracın adı ise glasnost’tu.

Şimdiki adı Saint Petersburg olan Leningrad kentinde komünist patronlara, “Ekonominin geri kalanına yetişemiyorsunuz. Uyduruk mallarınız rezil durumda” demişti.

Sadece devlet kontrolünün yerini özgür piyasa ekonomisinin alması icap ettiğini düşünmüyordu. 1985’te parti delegelerine yapmış olduğu bir konuşmada bunu açıklığa kavuşturdu:

“Bazılarınız piyasaya, iktisat için bir can yeleği gözüyle bakıyor. Sadece, yoldaşlar, bakmanız ihtiyaç duyulan şey can yelekleri değil, geminin kendisidir. Ve vapur sosyalizmdir.”

Sistemdeki tıkanmayı açmak suretiyle öteki bir aracı ise demokrasi olarak görüyordu. Sovyetler Birliği Halk Temsilcileri Kongresi’nde ilk kez özgür seçimler yapılmış oldu.

Otoriter sistemde benimsenen bu gevşeme, Sovyetler Birliği bünyesindeki değişik unsur ve milliyetlerde de heyecanla karşılandı. Bazı ülkelerde ise yeni oluşturulan döneme ayaklanmalar damga vurdu. Mesela 1986’ta Kazakistan’daki eylemler bir itaatsizlik dalgasına niçin oldu.

Gorbaçov, ABD Başkanı Ronald Reagan ile silahsızlanma mevzusunda antak kalma sağlayarak soğuk harbe son verme niyetindeydi. Afganistan’daki işgale son verildi, Sovyet konvansiyonel güçlerinin tek taraflı olarak azaltılacağı duyuruldu.

Sadece en zor imtihan, Sovyetler Birliği bünyesinde gönülsüz olarak yer edinen ülkelerden geldi.

Açıklık ve demokrasi arayışı, bağımsızlık çağrılarına niçin oldu.

SSCB’nin dağılma sürecinde kuzeydeki Baltık ülkelerinin bağımsızlığı hızlandırıcı bir tesir yapmış oldu.

Letonya, Litvanya ve Estonya, Moskova’yla bağlarını kopardı.

Öte taraftan 9 Kasım 1989’da Doğu Almanya vatandaşlarının Batı’ya geçmesine izin verilmesi ve Berlin Duvarı’nın yıkılması, toplumcu ülkelerin gerileyişinde bir kilometre taşı oldu.

Gorbaçov’un ilk tepkisi, geleneksel Sovyet yaklaşımında olduğu benzer biçimde bölgeye tanklar göndermek olmadı. Almanya’nın tekrardan birleşmesiyle ilgili durumun, Almanya’nın iç meselesi bulunduğunu söylemiş oldu.

1990’da Gorbaçov, “Doğu-Batı ilişkilerinde köktencilik değişikliklere öncülük etmiş olduğu” sebebi öne sürülerek Nobel Sulh Ödülü’ne layık görüldü.

Tüm bu olanlar, Moskova’daki komünist seviye savunucuları için kırmızı çizginin aşılması anlamına geldi. 1991 Ağustos’unda bir askeri darbe tertiplendi ve Gorbaçov Karadeniz’deki tatili esnasında tutuklandı.

Darbe bastırıldı. Gorbaçov çekilme etti. Sadece olanlar Sovyet düzenini altüst etmişti ve 6 ay Sovyetler Birliği yolun sonuna geldi. Rusya artık yeni ve belirsiz bir geleceğin kapısını aralamıştı.

SSCB sonrası dünyada, Gorbaçov hem ülkede hem de internasyonal arenada etkili bir ses olmaya devam etti sadece popülerliği daima Rusya haricinde daha çok oldu.

1996’da Rusya Devlet Başkanlığı’na aday oldu sadece yüzde 0,5’ten daha azca oy alabildi.

1990’lar süresince internasyonal panellerde ve fikir kurumlarında yer aldı, dünya liderleriyle görüşmelerini sürdürdü.

1999’da karısı Raisa’nın ölmesiyle sarsıldı.

Gorbaçov, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in sert muhalifiydi, onu gittikçe baskıcı hale gelen bir rejim oluşturmakla eleştirdi.

Sadece Gorbaçov 2014’te Kırım’ın Rusya’ya katılmasını getiren referanduma destek verdi: “Kırım öncesinden Sovyet yasaları, kısaca parti yasaları gereğince Ukrayna’ya katılmıştı, halka sorulmamıştı. Şimdi halk bu hatayı düzeltmek için kendisi karar veriyor.”

Gorbaçov’un 90. yaş gününde, Mart 2021’de Putin kendisi için “Çağıl zamanların en büyük devlet insanlarından biri, ülkemize ve dünya geçmişine büyük bir tesiri oldu” sözlerini sarf etti.

Peki Gorbaçov kendi geçmişine iyi mi yaklaşıyordu?

Totaliter sistemi ve Soğuk Cenk’ı bitirmek doğruydu, diyordu. Sadece darbe girişimi ve Sovyetler Birliği’nin sonunun gelmesiyle ilgili hala kederli bulunduğunu söylüyordu.

Birçok Rus, çöküşten onu görevli tutmaya seneler sonrasında da devam etti.